“Nghe anh đi đó, đi đây Cho em hỏi vặn câu này Bánh phồng, bánh tráng đất này đâu ngon? Bánh tráng Mỹ Lồng/ Bánh phồng Sơn Đốc…”.
Những câu ca dao theo hình thức hò đối đáp giữa trai - gái đó được ghi lại trong Địa chí Bến Tre", điều đó minh chứng cho sự có mặt của nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng - Bánh phồng Sơn Đốc" đã có từ rất lâu trên mảnh đất được xứ Dừa Bến Tre, nổi tiếng và được nhiều người biết đến.
Những câu ca dao theo hình thức hò đối đáp giữa trai - gái đó được ghi lại trong Địa chí Bến Tre", điều đó minh chứng cho sự có mặt của nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng - Bánh phồng Sơn Đốc" đã có từ rất lâu trên mảnh đất được xứ Dừa Bến Tre, nổi tiếng và được nhiều người biết đến.
Từ thành phố Bến Tre đi về hướng Đông Nam (tỉnh lộ 885) khoảng 6 km, qua cầu Chẹt Sậy là đến xã Mỹ Thạnh, huyện Giồng Trôm. Nơi đây, từ xưa đến nay đã nổi tiếng gần xa với nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng". Lúc ban đầu, làng nghề chỉ làm bánh tráng nem, loại bánh khi ăn phải nhúng qua nước dùng để cuốn, gói với nhiều nguyên liệu khác thành các món cuốn khác nhau. Vào khoảng năm 1960, bà con mới sáng tạo ra bánh tráng dừa, khi ăn phải nướng lên. Bánh tráng dừa đã trở thành sản phẩm chính của làng nghề, hấp dẫn nhiều người với hương vị thơm, béo, giòn tan.
Từ làng nghề "Bánh tráng Mỹ Lồng" tiếp tục xuôi theo tỉnh lộ 885 khoảng trên 20km nữa là đến làng nghề "Bánh phồng Sơn Đốc" tọa lạc ở xã Hưng Nhượng, huyện Giồng Trôm. Theo lịch sử Đảng bộ xã Hưng Nhượng thì địa danh Sơn Đốc xuất phát từ một nhân vật có thật. Chợ Sơn Đốc do ông Nguyễn Kim Sơn là Đốc binh lập ra, lấy tên ông và chức vụ đặt tên cho chợ. Mặc dù, có nhiều giả thuyết giải thích về khác nhau nhưng hiện nay ở xã Hưng Nhượng vẫn còn địa danh ngã ba Sơn Đốc, gắn với nghề làm bánh phồng nổi tiếng gần xa.
Về lịch sử hình thành và phát triển của làng nghề "Bánh tráng Mỹ Lồng" và "Bánh phồng Sơn Đốc", hiện chưa tìm thấy thư tịch cổ hoặc tài liệu ghi nhận. Qua quá trình điều tra, khảo sát điền dã nhóm nghiên cứu cũng đã phỏng vấn nhiều hộ sản xuất, nhưng chưa tìm được thông tin về lịch sử hình thành và người làm "Bánh tráng Mỹ Lồng" và "Bánh phồng Sơn Đốc" đầu tiên. Vì vậy, nhóm nghiên cứu đã sử dụng phương pháp hồi cố thông qua ký ức của những người hiện tại để tái hiện bối cảnh quá khứ. Hầu hết cho thấy những hộ làm nghề bánh tráng, bánh phồng lâu năm đều trên 60 tuổi, học nghề từ ông bà, cha mẹ, tất cả đều lớn tuổi và đã mất. Từ những cứ liệu trên, có thể khẳng định rằng nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" và "Bánh phồng Sơn Đốc" có lịch sử hình thành hơn 100 năm.
Bánh tráng Mỹ Lồng
Nguyên liệu chính để làm "Bánh tráng Mỹ Lồng" là gạo tẻ, dừa và các loại phụ gia như: mè, sầu riêng, sữa…. Vào buổi chiều hôm trước, các nguyên liệu được chuẩn bị để sáng sớm hôm sau, gạo được gút sạch nước và xay chung với nước cốt dừa. Hỗn hợp bột này sẽ được khuấy đều cùng với mè, tùy theo mục đích làm các loại bánh khác nhau mà cho thêm phụ gia khác. Phía trên lò đặt một nồi nước, miệng nồi được căng một lớp vải trắng để làm khuôn tráng bánh. Khi nước sôi, người tráng dùng vá múc bột đổ vào vá tráng, sau đó cầm vá tráng đổ bột lên khung vải. Cầm vá tráng xoay tròn, đều theo chiều kim đồng hồ, cho bột trải đều trên mặt vải. Tiếp theo, lấy nắp lá dừa đậy kín để hơi nước làm bánh chín đều. Khi bánh đã chín, dùng cây dầm đã nhúng nước, đưa nhẹ vào giữa để lấy bánh đặt lên bàn xoay. Tiếp tục, công đoạn tráng bánh và đậy nắp lại, trong thời gian chờ bánh chín thì dùng ống lăn cuốn bánh trên bàn xoay, đặt lên liếp cho tròn đều và ngay ngắn. Sau khi tráng, các liếp bánh được đem đi phơi trên sàn ở ngoài trời. Các liếp bánh sau khi phơi khô được đem dựng ở trong nhà, tuyệt đối không gỡ bánh ra khỏi liếp trong thời gian này, vì bánh còn giòn rất dễ bể.
Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" (Ảnh TKD)
.jpg)
Bản đồ địa điểm di sản văn hóa phi vật thể làng nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" (Ảnh TKD)
Bánh phồng Sơn Đốc
Về nguyên liệu dùng để làm "Bánh phồng Sơn Đốc" là nếp, dừa, đường, muối và các phụ gia như: hành, mè, sữa, trứng, mít, sầu riêng. Vào buổi chiều hôm trước, tiến hành ngâm nếp trong nước và để qua đêm. Sáng sớm hôm sau, tiến hành hấp nếp thành xôi trong khoảng 1 giờ, lửa phải giữ cháy đều. Sau khi có xôi là công đoạn quết thành bột mịn và cho thêm gia vị, phụ gia. Nếu như dùng chày mổ thì cần sử dụng 2 nhân công để quết, còn dùng chày đạp thì cần từ 3-5 người. Sau khi đã quết nhuyễn, người ta mới tiến hành cho nước cốt dừa, gia vị vào và phối trộn phụ gia phù hợp. Khi đã có bột thì chuyển sang công đoạn cán bánh. Một người sẽ làm nhiệm vụ vo bột thành viên, gọi là bắt bột, mỗi viên có trọng lượng đều nhau đặt lên lá chuối hoặc tấm lót mica. Sau khi đã có bột, người cán lấy viên bột thoa một ít dầu cho đừng dính tay rồi đặt lên lá dùng ống tre hoặc nhựa vừa cán vừa xoay để thành chiếc bánh hình tròn. Bánh sau khi cán sẽ được úp ngược dính lên chiếu và tháo gỡ lá chuối hoặc tấm ni lông. Thời gian phơi bánh nếu gặp nắng tốt thì khoảng 4 giờ là bánh khô. Khi phơi bánh cần lưu ý, bánh vừa khô là đem vào nhà ngay, nếu không sẽ bị áp, bánh giòn, dễ gãy.
.jpg)
Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia nghề truyền thống "Bánh phồng Sơn Đốc" (Ảnh TKD)
.jpg)
Bản đồ địa điểm di sản văn hóa phi vật thể làng nghề truyền thống "Bánh phồng Sơn Đốc" (Ảnh TKD)
Lời kết
Nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng", "Bánh phồng Sơn Đốc" ở Bến Tre là một thực thể xã hội mang bản chất kinh tế -văn hóa rõ nét. Thông qua hoạt động sản xuất, mua bán và phong tục, tập quán đã góp phần hình thành nên văn hóa làng nghề. Trong đó, yếu tố văn hóa được đề cao và là mục tiêu, động lực của quá trình phát triển. Từ những sản phẩm của làng nghề đã mang lại diện mạo và đời sống sung túc cho cư dân địa phương. Trải qua hơn 100 năm hình thành và phát triển, hai nghề truyền thống này đã trải qua nhiều bước thăng trầm, lúc thịnh, lúc suy nhưng vẫn được bảo tồn cho đến ngày nay và vẫn luôn có sức sống, hòa cùng nhịp sống hiện đại. Điều này cho thấy tầm quan trọng của hai món bánh dân gian này trong sinh hoạt cộng đồng và nhu cầu của xã hội. Vào những tháng cuối năm, nhất là những ngày cận tết Nguyên đán, từ sáng sớm tinh mơ đã thấy sáng đèn và khói nghi ngút của những lò bánh tráng, bánh phồng, cùng với sự tất bật, hối hả của cư dân làm nghề "Bánh tráng Mỹ Lồng" tại xã Mỹ Thạnh; "Bánh phồng Sơn Đốc" như báo hiệu mùa xuân đang về.
Để gìn giữ nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" và "Bánh phồng Sơn Đốc" không để mai một, phát triển đúng hướng, phù hợp với xu thế chung, ngày 30/10/2018 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký ban hành Quyết định số 4069/QĐ-BVHTTDL "Về việc công bố Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia", trong đó nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" (xã Mỹ Thạnh) và "Bánh phồng Sơn Đốc" (xã Hưng Nhượng) thuộc huyện Giồng Trôm, được công nhận đưa vào danh mục "Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia". Được biết, ngày 26 tháng 01 năm 2019 tới đây, nhân kỷ niệm họp mặt truyền thống hàng năm của huyện Giồng Trôm, gắn với chào mừng 59 năm Ngày Bến Tre Đồng Khởi và 89 năm Ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, huyện Giồng Trôm chính thức tổ chức Lễ công bố 02 Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" và "Bánh phồng Sơn Đốc".
Như vậy, nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" và "Bánh phồng Sơn Đốc" đã trở thành một trong những di sản, đặc sản của dân tộc Việt Nam nói chung, Bến Tre nói riêng; là nơi hội tụ, kết tinh những nét văn hóa đặc trưng của xứ Dừa, được lan tỏa nhiều người biết đến. Đây sẽ là địa điểm khám phá và trải nghiệm, đón nhận những tình cảm mến khách của người dân xứ Dừa. Do đó, việc bảo tồn, phát huy hai làng nghề này, cũng như để những giá trị văn hóa "sống" cùng cộng đồng, đòi hỏi phải có một không gian văn hóa có sự cộng hưởng ứng của người dân, tạo nên không gian sinh hoạt văn hóa lành mạnh để thưởng thức đặc sản bánh tráng - bánh phồng, xem đó là văn hóa vật thể, nhưng ẩn chứa bên trong đó là những giá trị văn hóa phi vật thể. Có thể kết hợp thưởng thức "Bánh tráng Mỹ Lồng - Bánh phồng Sơn Đốc" đúng nghĩa là loại bánh dân gian trong không gian của những ngôi nhà 3 căn dưới vườn dừa, kết hợp tham quan quy trình sản xuất và thưởng thức bánh tráng - bánh phồng tại chỗ. Tin chắc đây sẽ là những hoạt động thú vị cho du khách khi đến thăm làng nghề.
Có thể nói, xứ Dừa Bến Tre là một trong những địa phương còn lưu giữ nhiều nghề truyền thống và dường như đã gắn chặt với cộng đồng cư dân nơi đây. Nghề truyền thống trên vùng đất xứ Dừa ra đời, tồn tại và phát triển tạo nên các làng nghề từ xưa đến nay, tạo thành mối dây liên kết quá khứ - hiện tại. Thông qua các làng nghề, có thể thấy được diện mạo kinh tế, văn hóa, xã hội của xứ Dừa. Trong số các nghề, làng nghề truyền thống thì nghề làm "Bánh tráng Mỹ Lồng - Bánh phồng Sơn Đốc" nổi tiếng nhất. Trong giai đoạn hiện nay, phát huy nội lực văn hóa gắn với hoạt động du lịch làng nghề sẽ góp phần quan trọng trong việc phát triển kinh tế - xã hội của địa phương; tạo nên một sản phẩm du lịch độc đáo, đặc trưng với sự tham gia của chính cộng đồng cư dân Mỹ Thạnh và Hưng Nhượng. Từ đó, sẽ góp phần bảo tồn và phát huy bền vững 02 Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia nghề truyền thống "Bánh tráng Mỹ Lồng" - "Bánh phồng Sơn Đốc" trong đời sống xã hội đương đại và sẽ có sức sống trường tồn, đồng hành cùng đất và người Bến Tre./.
